Het auteursrecht (en naburige rechten) – 2022

Ben je een medewerker van een bibliotheek, museum, archiefinstelling of cultuur- en onderwijsinstelling? Verwerf dan hier snel inzicht in enkele basisprincipes van het auteursrecht, en wat de uitzonderingen zijn waarop je een beroep kan doen.

Basisprincipes

Wanneer is het auteursrecht van toepassing?

Een concrete vorm:

Het auteursrecht beschermt geen ideeën, hoe geniaal of origineel die ideeën ook mogen (Cass. 19 maart 1998). Enkel de concrete vorm waarin een idee wordt uitgedrukt zal van bescherming kunnen genieten. Ideeën mogen dus overgenomen worden; iedereen mag zich laten inspireren op het werk van een ander, zolang maar een andere uitdrukkingsvorm gekozen wordt.

In dezelfde zin wordt evenmin bescherming toegekend aan een stijl, een techniek, een genre etc.

De scheidingslijn tussen de (beschermd) vorm en de (niet beschermde) idee is soms moeilijk te trekken, zeker bij scenario’s, formats, concepten, televisieprogramma’s – en spelen etc.

Het originaliteitsvereiste:

Enkel creaties die in een originele vorm zijn uitgedrukt worden door het auteursrecht beschermd.

Een werk (of een gedeelte van een werk) wordt beschermd als het “bestanddelen bevat die de uitdrukking vormen van de eigen intellectuele schepping van de auteur”. De auteur moet kunnen “uitdrukking geven aan zijn creatieve geest”, zodat het werk “de uitdrukking vormt van diens persoonlijkheid” (HvJ 16 juli 2009 C-5/08 – Infopaq; HvJ 22 december 2010 – BSA/Ministertstvo kultury – C-393/09; HvJ 4 oktober 2011 – Premier League – C-403/08 en C-429/08; HvJ 23 januari 2014 – Nintendo/PC Box – C-355/12). Dit is het geval wanneer de auteur bij het maken van zijn werk “zijn creatieve bekwaamheden tot uiting heeft kunnen brengen door het maken van vrije en creatieve keuzen”. Door het maken van deze keuzes kan een auteur aan zijn werk “een persoonlijke noot” geven, die “de persoonlijkheid van de auteur weerspiegelt” (HvJ 1 december 2011 – Painer/Standard – C-145/10; HvJ 1 maart 2012 – Football Dataco – C-604/10).

De artistieke waarde van een werk is geen criterium om auteursrechtelijke bescherming te kunnen genieten.

Het is belangrijk om er op te wijzen dat ook foto’s beschermd worden door het auteursrecht indien deze origineel zijn hetgeen kan voortvloeien uit originele keuzes over perspectief, lichtinval, afstand, scherpte achtergrond, compositie, schaduwspel, kleuren etc.

Geen registratieverplichting:

Er moet geen enkele formaliteit worden vervuld om van auteursrechtelijke bescherming te kunnen genieten. Het auteursrecht ontstaat dus automatisch vanaf de creatie.

De vermelding van het © teken is dus geen vereiste om de bescherming van het auteursrecht te kunnen inroepen. Het kan wel nuttig zijn omdat het het wettelijk vermoeden creëert dat diegene die op het werk wordt vermeld, de auteursrechthebbende is.

Officiële akten van de overheid:

Officiële akten van de overheid, zijnde wetgeving en rechtspraak, zijn uitgesloten van auteursrechtelijke bescherming.

Wie heeft het auteursrecht?

• De maker van het werk: de fysieke persoon die het werk heeft gemaakt en na het overlijden zijn erfgenamen.
• Samenwerking tussen verschillende auteurs: gezamenlijke uitoefening van het auteursrecht door de co-auteurs.
• Werken gemaakt ter uitvoering van een bestelling: de opdrachtgever indien de auteur schriftelijk zijn auteursrechten aan de opdrachtgever overdraagt (zie modelcontracten).
• Werken gemaakt in het kader van een dienstbetrekking:
  • De werkgever indien de overdracht in de arbeidsovereenkomst of in een statuut uitdrukkelijk werd bedongen (zie modelcontracten).
  • Ambtenaren van de Vlaamse overheid: overdracht aan werkgever in statuut middels art. II.8, §2 van het besluit van de Vlaamse regering van 13.01.2006.
  • Onderwijspersoneel : overdracht voorzien aan de werkgever in art. 20 van het algemeen reglement van het personeel van het katholiek gewoon en buitengewoon lager- en secundair onderwijs zoals goedgekeurd door het centraal paritair comité van 30 mei 2012 en algemeen bindend verklaard door het besluit van de Vlaamse Regering van 6 juli 2012 alsook in art. 17octies van het decreet rechtspositie personeelsleden gesubsidieerd onderwijs van 27 maart 1991.
• De eigenaar van een werk: beschikt enkel over het recht om een werk van beeldende kunst tentoon te stellen; het aankopen van een werk staat dus niet gelijk met het verwerven van de auteursrechten.

Welke rechten heeft de auteur?

• Morele rechten : beschermen van de intieme band tussen auteur en werk. Deze rechten zijn onvervreemdbaar; verzaking in bepaalde omstandigheden is wel mogelijk.
  • Het openbaarmakingsrecht : de auteur beslist wanneer het werk klaar is om bekend gemaakt te worden.
  • Het vaderschapsrecht: de auteur heeft recht op naamsvermelding (of dit te weigeren).
  • Het recht op eerbied: de auteur kan zich verzetten tegen elke wijziging van het werk, in het bijzonder tegen elke vervorming, verminking of aantasting.
• Vermogensrechten: laten de auteur toe zijn werk te exploiteren. Deze rechten kunnen overgedragen worden.
  • Het reproductierecht: het recht tot het maken van verveelvoudigingen (kopieën) van een werk; hieronder valt ook het recht om het werk te bewerken of te vertalen.
  • Het verhuur- en uitleenrecht: het recht om het werk te verhuren en uit te lenen.
  • Het distributierecht: het recht om exemplaren van het werk te verkopen.
  • Het recht tot mededeling aan het publiek: het recht om aan het publiek toegang te verschaffen tot een werk via live uitvoeringen/opvoeringen, kabel- en satelliettransmissies en transmissies via elektronische netwerken/internet.

→Voor deze handelingen is de toestemming (via een licentie) van de auteursrechthebbende vereist, wat vaak tegen betaling van een vergoeding zal gegeven worden, tenzij een uitzondering van toepassing is: zie verder.

Wat zijn de naburige rechten?

Er bestaan een aantal naburige rechten, met een gelijkaardige regime als het auteursrecht, die prestaties beschermen.

• Uitvoerende kunstenaars: zangers, musici, dansers, acteurs enz., die een auteursrechtelijk werk uitvoeren, hebben een eigen specifiek recht op hun prestaties.
• Muziek- en filmproducenten: deze producenten hebben een eigen recht op de eerste vastlegging van een muziek- of filmopname op een drager.
• Omroeporganisaties: deze organisaties hebben een eigen recht op hun omroepsignaal.
• Persuitgevers : deze hebben een eigen recht op hun perspublicaties.
• Databankproducenten: deze producenten hebben een eigen recht op de door hen vervaardigde databanken.

→ Er bestaat een specifieke uitzondering op de rechten van uitvoerende kunstenaars en muziek- en filmproducenten. Voor het publieke gebruik van het repertoire van de uitvoerende artiesten en producenten is geen voorafgaande toestemming vereist, doch dient wel een billijke vergoeding te worden betaald (aan Playright en Simmim).

Wat is het portretrecht?

Het portretrecht of recht op afbeelding brengt met zich mee dat een portret niet mag worden gebruikt zonder de toestemming van de geportretteerde.

Uitzondering: een persoon kan zich op basis van het  portretrecht niet verzetten tegen het maken van diens afbeelding op een publieke plaats. Ook voor afbeeldingen van een menigte is de toestemming van elke persoon van de groep niet vereist.

Hoe lang zijn de beschermingstermijnen?

• Auteursrecht: het ganse leven van de auteur, tot 70 jaar na het overlijden van de auteur.
• Auteursrecht in geval van verschillende auteurs: de 70-jarige periode verstrijkt pas na het overlijden van de langstlevende van de auteurs (bv. voor een muziekwerk met tekst: de tekstschrijver en de componist).
• Audiovisuele werken: de 70-jarige periode verstrijkt pas na het overlijden van de volgende personen: de hoofdregisseur, de scenarioschrijver, de tekstschrijver en de auteur van muziekwerken die speciaal voor het werk zijn gemaakt.
• Naburige rechten:
  • uitvoerende kunstenaars : 50 jaar vanaf de prestatie (70 jaar als het om een muziekopname gaat)
  • Muziekproducenten: 70 jaar
  • Filmproducenten: 50 jaar na de eerste vastlegging van de film
  • Omroeporganisaties: 50 jaar vanaf de eerste uitzending
  • Persuitgevers : 2 jaar vanaf het verschijnen van de perspublicatie
  • Databankproducenten: 15 jaar vanaf de voltooiing van de fabricage van de databank
• Recht op afbeelding/ portretrecht: het ganse leven van de geportretteerde , tot 20 jaar na zijn overlijden.

→ Na afloop van deze termijn belandt het werk of de prestatie in het publiek domein.

Uitzonderingen op het auteursrecht

Wat mag iedereen in het kader van onderwijs en wetenschap?

• Tekst- en datamining (enkel door onderzoeksorganisaties)
  • voor wetenschappelijk onderzoek
  • op werken waartoe deze instellingen rechtmatig toegang hebben
• Reproduceren (kopiëren, afdrukken, inscannen, opslaan)
  • Reproductie van volledige werken
  • Met uitzondering van bladmuziek
• Werken incorporeren in een eigen werken en verspreiden voor zover het om een citaat (kort fragment) gaat uit werken en mits vermelding van de bron.
• Werken aan het publiek meedelen
  • Het kosteloos uitvoeren van werken in het kader van schoolactiviteiten, die zowel binnen als buiten de gebouwen van de onderwijsinstelling kunnen plaatsvinden, en het publiek bestaat uit studenten/leerlingen en leerkrachten. Bv. klaspresentaties met Powerpoint, voorlezen van werken, afspelen van muziekwerken en audiovisuele werken.
  • Het kosteloos uitvoeren van werken tijdens een publiek examen (publiek : leerlingen, leerkrachten, familieleden).
  • Het mededelen van werken door onderwijs- en wetenschappelijke instellingen voor zover beveiligd via passende maatregelen (zoals een login).
• Mededelen via acces points (wetenschappelijke en onderwijsinstellingen)
  • de mededeling van werken uit de collecties via speciale terminals in de gebouwen voor onderzoek of privéstudie van de bezoekers. De voorafgaandelijke digitalisering van werken om deze mededeling mogelijk te maken.

Wat mogen medewerkers van bibliotheken, archieven en musea?

• Tekst- en datamining
  • voor wetenschappelijk onderzoek
  • op werken waartoe deze instellingen rechtmatig toegang hebben
• Reproduceren (fotokopiëren) voor intern gebruik
  • Reproductie van een volledig artikel.
  • Reproductie van een volledig werk van beeldende of grafische kunst (foto, tekening, schilderij, beeldhouwwerk, illustratie).
  • Reproductie van een kort fragment (10%) van andere werken (boek, muziekwerk, audiovisueel werk).
• Reproductie voor preserveringdoeleinden
  • Reproductie van integrale werken om het culturele en wetenschappelijk patrimonium duurzaam te bewaren.
• Reproduceren en mededelen voor de aankondiging van een openbare tentoonstelling
  • Verspreiden (offline en online) van affiches of reclameblaadjes waarop een expositie wordt meegedeeld.
• Mededelen via acces points
  • De mededeling van werken uit hun collecties via speciale terminals in de gebouwen voor onderzoek of privéstudie van de bezoekers. De voorafgaandelijke digitalisering van werken om deze mededeling mogelijk te maken.
• Uitlenen (Enkel van toepassing voor bibliotheken)
  • Uitlenen van werken van letterkunde, databanken, fotografische werken, partituren van muziekwerken, geluidswerken en audiovisuele werken.
  • Uitlenen van geluidswerken en audiovisuele werken kan pas 2 maanden na de eerste verspreiding van het werk.
  • E-boeken uitlenen kan volgens het one copy-one user model

Uitzondering voor het gebruik van verweesde werken

Een verweesd werk is een werk waarvan de rechthebbenden niet kunnen worden geïdentificeerd (zie ook themadossiers).

• Beperkt tot: gepubliceerde werken (boeken, kranten, tijdschriften enz.), muziekopnames, cinematografische en audiovisuele werken en andere werken die geïncorporeerd zijn in deze werken (bv. foto’s in een boek).
• Toegestaan gebruik: reproduceren met als doel te digitaliseren, beschikbaar te stellen, te indexeren  en te catalogiseren, te behouden of te restaureren, alsook beschikbaar te stellen voor het publiek.
• Voorwaarden: voorafgaandelijk zorgvuldig onderzoek uitvoeren in een vastgelegde bronnenlijst.

Stappenplan

Als je een werk wil gebruiken, doorloop dan minimaal de volgende stappen:

• Wordt het werk beschermd door het auteursrecht?
  • Is het werk origineel? Zo niet: vrijelijk gebruik.
  • Gaat het om officiële akten van de overheid? Zo ja: vrijelijk gebruik.
  • Is de auteur al meer dan 70 jaar overleden? Zo ja: vrijelijk gebruik.
• Is een uitzondering op het auteursrecht van toepassing (zie hoger)?
  • Zo ja: gebruik conform de voorwaarden van deze uitzondering.
  • Zo niet: toestemming vereist.
• Vraag toestemming aan de auteursrechthebbende of de beheersvennootschap waar hij tot toegetreden is. Dit is meestal gekoppeld aan het betalen van een vergoeding.
  • Indien de rechthebbende na een zorgvuldig onderzoek niet kan geïdentificeerd worden, is het werk verweesd (zie hoger).

Meer informatie

• Wet betreffende het auteursrecht en de naburige rechten
• De wet van 19 juni 2022 inzake het auteursrecht en de naburige rechten
• Wetboek economisch recht – Boek XI: Intellectuele Eigendom
  • Titel 5 : auteursrecht en naburige rechten
  • Titel 6 : computerprogramma’s
  • Titel 7 : databanken
• Website ‘auteursrecht’ Federale Overheidsdienst Economie

We verwijzen verder naar onze themadossiers voor meer informatie over bepaalde thema’s.